Nghi lễ thổi kèn đón dâu của dân tộc Dao Đỏ.

Ở  Cao Bằng, dân tộc Dao chiếm khoảng 10% dân số với hai nhóm Dao Đỏ và Dao Tiền; cư trú ở các triền đồi cao (vùng núi đất) và các thung lũng tương đối bằng phẳng của các huyện: Nguyên Bình, Bảo Lạc, Bảo Lâm, Hà Quảng… Dân tộc Dao Đỏ có nhiều nét đặc sắc trong đời sống văn hóa vật thể và phi vật thể, được phản ánh qua công trình kiến trúc nhà ở, trang phục, ẩm thực, âm nhạc, lễ hội và kho tàng dân ca, dân vũ. Cách nhận biết dân tộc Dao Đỏ rõ nhất thông qua bộ trang phục lộng lẫy, nhiều hoa văn đỏ, trắng rực rỡ, nổi bật.

Người Dao Đỏ đa số sống quần tụ trong những làng bản riêng nên vẫn lưu giữ được bản sắc văn hóa của dân tộc. Kho tàng dân ca, dân vũ của dân tộc Dao Đỏ khá đồ sộ về quy mô, phong phú về thể loại, làn điệu và nội dung phản ánh. Đặc điểm về cơ bản là giống nhau, nhưng với mỗi làn điệu khác nhau lại được diễn xuất với giọng điệu, âm hưởng khác nhau có thể mượt mà, mềm mại; thơ đọc liền mạch, khỏe khoắn, hùng tráng, êm ái, tha thiết… như làn điệu Páo dung, Coóng dung, Phầy lủi, Coóng phây, Lảo cù ngỏa, múa Lệ miên, múa Piáo tộ, thổi sừng trâu, thổi kèn đón dâu…

Mỗi hình thức đều có cách thể hiện thế giới tâm hồn riêng, có khả năng chuyển tải và gợi cảm riêng thông qua lời hát, độ luyến láy trầm bổng của nhạc điệu và tiết tấu. Dù ở đâu đều có thể cất lên những lời ca mượt mà, tình cảm, kể cả lúc vui hội gặp bạn bè, khi đi chợ thấy nhiều điều đổi mới, hay là lúc lên nương hòa mình với cảnh sắc của núi rừng… Họ có thể hát theo từng nhóm, trao gửi cho nhau những niềm vui, kinh nghiệm về cuộc sống, hay đó là một đôi bạn tâm tình đang say sưa với tất cả nhiệt tâm của tuổi trẻ và tình yêu thắm thiết; hoặc cũng có thể đó chỉ là một người đang bày tỏ cảm xúc trước cảnh đẹp của thiên nhiên, trước một sự việc hay sự đổi thay của xã hội…

Trong những dịp mừng sinh nhật, mừng nhà mới, mừng đám cưới, mọi người đến với nhau ngoài lễ, tặng đô vật còn hát những bài hát chúc mừng. Đó là lời hát ca ngợi thành quả lao động, sự ăn ở đức độ và là những lời chúc an lành, may mắn… Một thể loại dân ca khác của dân tộc Dao Đỏ thường được dùng trong đám tang là hát tang lễ do các ông thầy thể hiện, đó là những lời hát nghiêm trang, xúc động nói lên công đức của người đã khuất và nỗi tiếc thương của người ở lại.

Kho tàng dân ca, dân vũ phong phú về thể loại với nhiều làn điệu khác nhau, trong đó có điệu Coóng dung - là hình thức hát giao duyên về tình yêu đôi lứa. Hát ru (Lảo cù ngỏa) là những lời ca mượt mà, êm ái nhằm kích thích cho trẻ mau đắm chìm trong giấc ngủ. Trong các điệu hát ru, nội dung thường được các bà mẹ tự sáng tác nhằm giáo dục cho con về đạo lý làm người, về tình yêu thương quê hương, đất nước và hướng cho con ý chí phấn đấu về sau. Hát mừng nhà mới (Coóng phây) là những lời ca vui tươi chúc mừng gia chủ đã cố gắng, giỏi giang, biết làm ăn phát triển kinh tế. Nội dung lời hát chúc tụng cho gia đình, họ hàng, làng bản mọi người đều mạnh khỏe, yên vui và làm ăn phát đạt.

Múa bắt ba ba (Piáo tộ) được kể lại rằng: Từ xa xưa, mọi người yên vui sinh sống, mùa màng tươi tốt, lợn đầy chuồng, gà đầy sân… thì có một con rùa yêu quái đến quấy nhiễu, nó phá mùa màng, gieo rắc bệnh tật cho người và gia súc nên mọi người phải kêu cứu lên Bàn Vương thì được Bàn Vương báo mộng cho biết "Tất cả đều do con rùa yêu quái gây ra, phải tìm bắt và giết cho được loài yêu quái ấy, dân bản mới được yên lành". Sau đó, cả làng, bản ai là đàn ông, con trai đều phải đi tìm bắt rùa. Từ đó trò múa bắt ba ba được hình thành trong các dịp lễ với ý nghĩa cầu Bàn Vương phù hộ có cuộc sống bình yên, người già được an khang, mọi người mạnh khỏe, làm ăn phát đạt.

Múa tẩu sai (Lệ miên) là hình thức múa nghi lễ, được dùng trong lễ cấp sắc hoặc dùng trong các đám tang. Thổi sừng trâu cũng là hình thức hát nghi lễ, thường kết hợp hát, thổi sừng trâu và cầu mong cuộc sống của người dân luôn may mắn, thuận lợi; cầu cho mọi người luôn mạnh khỏe, hạnh phúc, an vui; cầu mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu…

Kho tàng dân ca, dân vũ của dân tộc Dao Đỏ là các loại hình nghệ thuật, mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc nhưng hiện đang dần bị mai một và nguy cơ mất dần trong sự phát triển chung của xã hội.

Để bảo tồn và phát huy các làn điệu dân ca Dao Đỏ thì việc mở các lớp dạy tiếng Dao là một thực tế cấp thiết nhất, bởi khi đã biết đọc, biết viết thế hệ trẻ Dao Đỏ sẽ học các làn điệu dân ca để gìn giữ, bảo tồn và phát huy dân ca các dân tộc. Mặt khác, cần tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức về ý nghĩa, tầm quan trọng của dân ca cho cộng đồng dân tộc Dao Đỏ, đặc biệt là thế hệ trẻ về giá trị những làn điệu dân ca đặc sắc. Tổ chức các cuộc thi hát dân ca Dao Đỏ tại xóm, xã, huyện, tỉnh vào thời gian cố định, duy trì thường xuyên để quảng bá, phục vụ khách du lịch và các nhà nghiên cứu; Nhà nước có chế độ ưu đãi đối với các nghệ nhân để họ có ý thức, trách nhiệm trong việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát, đánh giá hiệu quả triển khai và điều chỉnh các nội dung phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương để phát triển kinh tế - xã hội bền vững, góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.