Nhà trình tường nhóm hộ Nà Rẻo, xóm Tam Hợp, xã Thành Công (Nguyên Bình).

Đây nhà là một trong những việc quan trọng nhất của cuộc đời con người. Từ xưa, người Việt đã nhắc tới 3 việc lớn "tậu trâu, cưới vợ, xây nhà" để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây cất nhà cửa. Việc sống trên các vùng núi cao với khí hậu lạnh khắc nghiệt đã ảnh hưởng sâu sắc đến kiến trúc nhà ở của một số dân tộc miền núi phía Bắc. Bên cạnh yếu tố môi trường thì lối sống, phong tục tập quán của bà con đã góp phần hình thành nên nét độc đáo trong văn hóa kiến trúc của ngôi nhà trình tường. Trong điều kiện lạnh giá, sương mù dày đặc, độ ẩm cao, ngôi nhà trình tường được coi là giải pháp nhằm dung hòa thiên nhiên, khí hậu với ưu điểm là mát mẻ về mùa hè, ấm áp vào mùa đông. Điều đặc biệt ở nhà trình tường là lớp tường đất nện rất dày, không có cột hoặc cọc trụ nào bên trong nhưng vẫn tạo được sự chắc chắn, chống lại kẻ gian và thú dữ. Theo năm tháng, những ngôi nhà này cũng dần được thay đổi cho phù hợp với sinh hoạt, lao động sản xuất thường ngày song vẫn giữ được nét đặc trưng truyền thống.

Nhìn từ xa, nhóm hộ Nà Rẻo, xóm Tam Hợp, xã Thành Công (Nguyên Bình) đẹp như một bức tranh khiến lòng người cảm thấy yên bình, thư thái. Nổi bật giữa màu xanh ngát của núi rừng, cỏ cây là những lá cờ đỏ sao vàng tươi thắm tung bay bên nếp nhà trình tường đơn sơ, cổ kính. Bà Bàn Thị Chông, 89 tuổi, dân tộc Dao Tiền chia sẻ: Nhà của tôi có tuổi đời khoảng 60 năm. Nhìn bề ngoài, kiến trúc nhà trình tường khá đơn giản nhưng khi làm thì rất kỳ công, tốn nhiều thời gian. Vào khoảng những năm 60 của thế kỷ trước, việc làm nhà trình tường gần như hoàn toàn thủ công bằng sức người do giao thông, phương tiện, kỹ thuật còn khó khăn, lạc hậu. Người dân ở đây rất đoàn kết, mỗi khi ai đó làm nhà thì cả dòng họ, anh em, làng xóm cùng nhau bàn bạc, chuẩn bị vật liệu, giúp sức xây dựng những ngôi nhà liền kề, chung tường nhà với nhau.

Để làm được nhà trình tường, khâu chọn đất rất quan trọng. Người Dao Tiền thường chọn bãi đất bằng phẳng hoặc thoai thoải theo triền đồi núi để dựng nhà; hướng nhà phải có tầm nhìn khoáng đạt, rộng mở, bởi theo quan niệm của đồng bào, với hướng nhà như thế, con người và vạn vật mới sinh sôi nảy nở. Sau khi chọn được ngày lành tháng tốt, chủ nhà khởi công san nền, kê móng, trình tường nhà. Móng nhà được đào sâu khoảng 1 m rồi kè bằng đá kết hợp với chất kết dính là đất trộn nhuyễn lên cao hơn mặt sân khoảng 40 - 60 cm. Công đoạn công phu nhất là trình tường nhà. Vật liệu chính là đất sét, đất cao lanh hay đất thịt dưới chân núi đá vôi đã được lọc hết các tạp chất như cỏ rác, rễ cây. Để có được bức tường đất dày, người ta phải làm những khuôn bằng gỗ rồi dồn đất vào dùng chày gỗ nện thật chặt. Thanh niên trai tráng dùng chày gỗ thay nhau giã đến khi đất đạt độ kết dính với nhau, lúc tháo khuôn ra đất không rơi mới đạt chuẩn. Cứ thế đợi lớp này khô lại dỡ khuôn chồng lên lớp khác theo chiều cao và độ dài của tường nhà đã định. Trong quá trình hoàn thiện, mọi người lấy vồ gỗ đập vào thành các bức tường cả ở phía trong và phía ngoài làm cho mặt tường thật phẳng và mịn, sau đó mới lấy gỗ làm khung nhà và phân chia các phòng. Mái nhà được lợp bằng ngói âm dương theo kết cấu sấp - ngửa đan xen.

Nét độc đáo trong kiến trúc ngôi nhà trình tường tương đối thống nhất theo một khuôn mẫu, dù to hay nhỏ đều phải có ba gian, hai cửa, gồm: một cửa chính giữa nhà và một cửa phụ ở đầu hồi nhà bên trái, hoặc bên phải để ra chuồng trâu, chuồng lợn phía sau. Ngoài ra, làm thêm 2 cửa sổ ở bên trái, bên phải lối ra vào và 1 cửa sổ ở gian bếp giúp ngôi nhà thông thoáng hơn. Hai bên đầu hồi xây vòm hình vòng cung, ngoài cửa xây nhiều cột bằng gạch chắc chắn. Ba gian nhà được sắp xếp: gian bên trái dùng để đặt buồng ngủ của gia chủ; gian bên phải là buồng ngủ của con cái; gian giữa bên trên đặt bàn thờ tổ tiên, bên dưới là một bộ bàn ghế truyền thống dùng để tiếp khách. Bên trong nhà làm thêm một bức tường phụ cũng bằng đất nện chạy song song với tường chính. Sau bức tường phụ này là khu vực bếp. Với sự khéo léo, điêu luyện cùng sức mạnh đoàn kết cộng đồng, những ngôi nhà trình tường của người Dao Tiền xóm Tam Hợp, xã Thành Công (Nguyên Bình) vẫn giữ nguyên vẻ đẹp đơn sơ, mộc mạc, vững chãi dù trải qua bao nắng mưa, biến cố. Không gian làng bản thoáng mát, tĩnh lặng, yên bình; cảnh sắc thiên nhiên thơ mộng và đầy sức sống.